THỰC HÀNH TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU: BẢO TÀNG SỐNG CỦA VĂN HÓA VIỆT

Xuân về, đất trời giao hòa, lòng người phơi phới. Trong không khí rộn ràng của những ngày đầu năm mới, bên cạnh những phong tục tập quán truyền thống như xông đất, chúc Tết, lì xì, người Việt còn hướng lòng mình về cõi tâm linh, tìm về những giá trị văn hóa tín ngưỡng đã ăn sâu vào tiềm thức dân tộc. Trong bức tranh đa sắc màu của văn hóa Việt, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ nổi bật lên như một nét chấm phá độc đáo, một di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được UNESCO vinh danh, mang trong mình những giá trị nhân văn sâu sắc và sức sống mãnh liệt qua thời gian. Hương trầm thơm ngan ngát lan tỏa trong không gian linh thiêng của đền, phủ. Tiếng trống, tiếng phách rộn ràng hòa quyện cùng lời ca tiếng hát của cung văn, tạo nên một không khí vừa trang nghiêm, vừa huyền bí. Thanh đồng trong trang phục lộng lẫy, uy nghi, múa những điệu múa uyển chuyển, linh hoạt, như tái hiện lại hình ảnh của các vị thần linh, các thánh mẫu trong tâm thức người Việt. Đó là nghi lễ hầu đồng, một hình thức diễn xướng tâm linh đặc sắc, là cầu nối giữa con người với thế giới thần linh, thể hiện khát vọng về sức khỏe, tài lộc, hạnh phúc và sự bình an.

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ không chỉ đơn thuần là một nghi lễ tôn giáo, mà còn là một "bảo tàng sống" lưu giữ những giá trị văn hóa, lịch sử và nghệ thuật đặc sắc của dân tộc. Nghi lễ hầu đồng với những màn múa hát, trang phục, âm nhạc, không chỉ mang đậm tính nghệ thuật mà còn chứa đựng những câu chuyện, những tích truyện lịch sử, những bài học đạo đức về lòng hiếu thảo, sự trung nghĩa, tình yêu quê hương đất nước. Qua đó, người xem không chỉ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp của nghệ thuật truyền thống mà còn được tìm hiểu về lịch sử, văn hóa và tâm linh của người Việt. Mỗi điệu múa trong hầu đồng đều mang một ý nghĩa riêng, thể hiện tính cách và câu chuyện của từng vị thần linh. Múa mồi uyển chuyển, duyên dáng; múa kiếm mạnh mẽ, oai phong; múa chèo đò nhịp nhàng, khoan thai... Tất cả hòa quyện tạo nên một bức tranh sinh động, đa dạng và đầy màu sắc. Làn điệu hát văn cũng biến đổi linh hoạt theo từng giá đồng, khi thì réo rắt, da diết, khi thì hào hùng, mạnh mẽ, đưa người nghe vào một thế giới tâm linh huyền bí. Sự phong phú và đa dạng của nghệ thuật múa dân gian, của nghệ thuật hát văn trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ chính là minh chứng cho sự sáng tạo và tài hoa của người Việt.

Thanh đồng Lê Kim Tiến thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ tại Hoa Dương Linh Từ (Hưng Yên) ngày 10 tháng Giêng Xuân Ất Tỵ.

Trong câu chuyện về tín ngưỡng thờ Mẫu, chúng ta cũng được lắng nghe những chia sẻ chân thành từ chính những người thực hành. Thanh đồng Lê Kim Tiến, thủ nhang Cao Thăng Linh Điện (Đại Từ, Hoàng Mai, Hà Nội) trăn trở về sự quan tâm của cộng đồng và các chuyên gia văn hóa, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết của việc loại bỏ những biến tướng, lệch lạc. Vậy, làm thế nào để thu hút giới trẻ quan tâm và tham gia vào việc bảo tồn và phát huy tín ngưỡng? Ông Tiến cho rằng cần đổi mới phương thức truyền dạy, có thể thông qua các hình thức hiện đại như phim ảnh, âm nhạc, các chương trình trải nghiệm thực tế. Đồng thời, cần giải thích rõ ràng, dễ hiểu về ý nghĩa, giá trị của tín ngưỡng, tránh sự khô khan, cứng nhắc, và quan trọng nhất là khơi gợi lòng tự hào về di sản văn hóa dân tộc.

Thanh đồng Vũ Thu Minh thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ tại Vân Cát Vọng Phủ (Thủy Nguyên, Hải Phòng) ngày 9 tháng Giêng Xuân Ất Tỵ.

Cùng chung quan điểm về việc giữ gìn bản sắc, thanh đồng Vũ Thu Minh, thủ nhang Vân Cát Vọng Phủ (Thủy Nguyên, Hải Phòng) chia sẻ thêm về bản chất của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, một hình thức thờ cúng người Mẹ hóa thân ở các miền trời, sông nước, rừng núi, bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ Nữ thần. Bà Minh cũng chia sẻ thêm về những giá trị nhân văn mà tín ngưỡng mang lại, đó là lòng hiếu thảo, sự bao dung, tính cộng đồng, tinh thần tương thân tương ái, việc đề cao vai trò của người phụ nữ trong gia đình và xã hội. Vậy, làm thế nào để cân bằng giữa việc bảo tồn tín ngưỡng nguyên bản và việc thích ứng với sự phát triển của xã hội hiện đại? Cả hai thanh đồng cùng chung quan điểm về việc quan trọng là giữ được tinh thần cốt lõi, những giá trị văn hóa truyền thống. Việc tiếp nhận những yếu tố mới cần phải được xem xét kỹ lưỡng, tránh làm biến chất, mất đi bản sắc riêng của di sản.

Việc UNESCO công nhận Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại năm 2016 không chỉ là niềm tự hào của dân tộc mà còn là trách nhiệm lớn lao. Như bà Phạm Thị Thanh Hường, Trưởng Ban Văn hóa của Tổ chức UNESCO tại Việt Nam đã chia sẻ, di sản này đã đáp ứng 5 tiêu chí, khẳng định sức sống bền vững và sức lan tỏa mạnh mẽ. Tuy nhiên, bên cạnh những giá trị tốt đẹp, tín ngưỡng cũng đang đối mặt với những thách thức như sự biến tướng, thương mại hóa, và việc một số người lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi cá nhân. Để gìn giữ và phát huy giá trị của tín ngưỡng, cần có sự chung tay của cả cộng đồng và các cơ quan chức năng trong việc tuyên truyền, giáo dục, nâng cao nhận thức, xử lý nghiêm các hành vi lợi dụng, và đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ thanh đồng, cung văn. Bà Hường cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thực hiện chương trình hành động quốc gia nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di sản, đảm bảo tín ngưỡng được thực hành và trao truyền đúng với ý nghĩa bản sắc tốt đẹp vốn có. Sự kết hợp hài hòa giữa thần đạo, Phật giáo và tín ngưỡng bản địa tạo nên nét độc đáo riêng biệt. Việc ghi nhận những nỗ lực trong việc hạn chế những hành vi tiêu cực, thương mại hóa tín ngưỡng là rất quan trọng. Việc phát huy các giá trị nhân văn cao đẹp của di sản, ca ngợi hình tượng Mẫu như biểu tượng của lòng từ bi, khoan dung, tôn trọng và thúc đẩy đa dạng văn hóa, đối thoại văn hóa tộc người, tăng cường sợi dây tinh thần gắn kết cộng đồng là hướng đi đúng đắn trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản. Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ không chỉ là một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Việt mà còn góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa đa dạng của Việt Nam.

NGUYỄN THẮNG