NÂNG CAO TRÁCH NHIỆM GIẢI TRÌNH CỦA CHÍNH PHỦ TRƯỚC HỘI ĐỒNG DÂN TỘC, ỦY BAN CỦA QUỐC HỘI TRONG QUÁ TRÌNH THỰC THI PHÁP LUẬT

Trách nhiệm giải trình của Chính phủ trước  Hội  đồng dân tộc và Ủy ban của Quốc hội

Ngày 09/11/2022, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 27-NQ/ TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới. Trong đó, việc nâng cao trách nhiệm giải trình là một trong những yêu cầu đặt ra trong nhóm nhiệm vụ giải pháp để tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội, Chính phủ. Chiều 13/12/2023, UBTVQH đã xem xét, thông qua Dự thảo Nghị quyết Hướng dẫn việc tổ chức hoạt động giải trình tại phiên họp Hội đồng dân tộc, Ủy ban của Quốc hội. Thời gian gần đây, hoạt động yêu cầu báo cáo, giải trình tại Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội đã được tăng cường và có bước đột phá về số lượng cũng như chất lượng. Nội dung các phiên giải trình ngày càng đa dạng, phong phú, chủ yếu tập trung vào các vấn đề đang được dư luận xã hội và cử tri quan tâm.

Trong năm 20221, các Ủy ban của Quốc hội đã  tiến  hành  một số phiên giải trình, tập trung vào những nội dung mang  tính  thời sự như: phòng, chống bạo lực trẻ em; chính sách, pháp luật đối với giáo viên mầm non, phổ  thông và vấn đề dạy học trong bối cảnh COVID-19; tiêu chuẩn, điều kiện bổ nhiệm viên chức quản lý và việc quản lý viên chức theo mã số, tiêu chuẩn  chức  danh  nghề  nghiệp; chất thải rắn sinh hoạt;…Tổng hợp từ Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội về kế hoạch tổ chức hoạt động giải trình, Phó Tổng Thư ký Quốc hội Nguyễn Thị Thúy Ngần cho biết, năm 2023 có 5 cơ quan của Quốc hội tổ chức 7 phiên giải trình, trong đó Ủy ban Pháp luật tổ chức 2 phiên; Ủy ban Tư pháp tổ chức 1 phiên; Ủy ban Kinh tế tổ chức 1 phiên; Ủy ban Tài chính, ngân sách tổ chức 1 phiên; Ủy ban Xã hội dự kiến tổ chức 1 đến 2 phiên giải trình2. Thông qua phiên giải trình, các cơ quan của Quốc hội thu thập được thông tin nhiều chiều về vấn đề giám sát, trong đó, có thông tin quan trọng từ đối tượng thụ hưởng chính sách. Sau mỗi phiên giải trình, Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội sẽ ban hành Kết luận phiên giải trình. Trong đó, tập trung đánh giá những kết quả đạt được, tồn tại, hạn chế và nguyên nhân của hạn chế trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của cơ quan đối với vấn đề được yêu cầu giải trình. Đồng thời, cũng nêu rõ những yêu cầu, kiến nghị cụ thể đối với cơ quan, người có trách nhiệm giải trình và các cơ quan, tổ chức có liên quan về việc thực hiện các giải pháp cụ thể để khắc phục bất cập.

Trước tình hình một số vụ bạo hành trẻ em liên liên tục xảy ra, vào tháng 2/2022, Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội chủ trì, phối hợp với Ủy ban Tư pháp, Ủy ban Xã hội của Quốc hội tổ chức Phiên giải trình về tăng cường thực hiện chính sách, pháp luật về phòng, chống bạo lực trẻ em. Phiên giải trình có sự tham dự của Lãnh đạo Quốc hội, các đại biểu Quốc hội, Bộ trưởng Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội và đại diện các cơ quan có liên quan .

Tại Phiên giải trình, các bên đã cùng đánh giá thực trạng tình hình bạo lực trẻ em, những tồn tại, hạn chế và nguyên nhân, xác định trách nhiệm cụ thể của các cơ quan có liên quan trong công tác phòng, chống bạo lực trẻ em thời gian qua; đề xuất, kiến nghị giải pháp khắc phục. Kết luận Phiên giải trình được gửi tới Ủy ban Thường vụ Quốc hội, các đại biểu Quốc hội, Chính phủ và các bộ, ngành hữu quan,  các địa phương nhằm phát huy vai trò, trách nhiệm của toàn xã hội cùng chung tay phòng, chống bạo lực trẻ em.

Bên cạnh đó, bản chất hoạt động giải trình cần có tính phản biện rất cao, nhưng có trường hợp chưa đi đến tận cùng vấn đề,…Hậu quả bất lợi đối với tập thể Chính phủ thường biểu hiện thông qua việc: buộc điều chỉnh chính sách cho phù hợp, buộc xóa bỏ chính sách; hoặc bất tín nhiệm đối với Chính phủ, chịu sự chỉ trích từ Quốc hội, nhân dân; hoặc có thể là thay đổi nhân sự của Chính phủ.

Ở Việt Nam, hậu quả khi trách nhiệm giải trình của Chính phủ thất bại là buộc thay đổi chính sách mà chủ yếu là sửa đổi, bổ sung, hủy bỏ dự thảo luật hoặc các văn bản pháp lý mà Chính phủ xây dựng bị đánh giá là không nhiều so với những sai sót về nội dung và hình thức của các văn bản pháp lý do Chính phủ khởi thảo hoặc ban hành. Đặc biệt, số lượng đại biểu kiêm nhiệm chức vụ hành chính nhiều giúp cho việc thông qua và giám sát chính sách công trở lên dễ dàng hơn. Đối với hậu quả pháp lý làm thay đổi nhân sự của Chính phủ chủ yếu thể hiện thông qua bỏ phiếu tín nhiệm đối với các chức danh do Quốc hội bầu hoặc phê chuẩn3.

Hậu quả bất lợi đối với cá nhân vi phạm như: bỏ phiếu bất tín nhiệm đối với cá nhân; từ chức; miễn nhiệm chức vụ trong Chính phủ hoặc phải chịu trách nhiệm hình sự. Đáng lưu ý, chất vấn là một hình thức thực hiện trách nhiệm giải trình có chế tài. Tuy nhiên, ở Việt Nam sau mỗi phiên chất vấn mới chỉ đánh giá uy tín của các bên mà chưa làm rõ được hình thức chế tài. Khi thực hiện trách nhiệm giải trình rất nhiều Bộ trưởng phải “xin lỗi” và “nhận trách nhiệm”, song hậu giải trình việc quy kết trách nhiệm đến đâu, ai giám sát việc thực hiện trách nhiệm vẫn chưa được làm rõ.

Điều đặc biệt trong việc chịu trách nhiệm giải trình ở Việt Nam là trách nhiệm giải trình tập thể dẫn đến hậu quả pháp lý tập thể. Nguyên tắc tập thể lãnh đạo, quyết định theo đa số làm trách nhiệm cá nhân của các vị trí lãnh đạo trong Chính phủ giảm. Điều này còn biểu hiện ở hậu giải trình khi thiếu sự cá thể hóa trách nhiệm giải trình cũng như chịu trách nhiệm cá nhân khi giải trình thất bại, dẫn đến không tạo ra được áp lực trách nhiệm để nâng cao hiệu quả với các thành viên Chính phủ cũng như tập thể Chính  phủ  trong  hoạt  động  của mình.

Còn một điểm còn hạn chế trong trách  nhiệm  giải  trình  với ý nghĩa  là  việc  chịu  trách  nhiệm chính trị của Chính phủ và các thành viên Chính phủ đối với việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của mình.

Một số gợi mở nhằm nâng cao chất lượng giải trình của Chính phủ trước Hội đồng dân tộc và Ủy ban của Quốc hội. Để nâng cao chất lượng giải trình của Chính phủ trước Hội đồng dân tộc và Ủy ban của Quốc hội có thể tham khảo đến những gợi ý sau:

- Muốn Chính phủ thực hiện tốt với tinh thần trách nhiệm các phiên giải trình của Hội đồng dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội, cần tăng cường quyền lực của các ủy ban, ví dụ như được chỉ định những vị trí cao cấp trong bộ máy của Chính phủ, tăng cường quyền lực của ủy ban phụ trách các bộ trong việc triệu tập các quan chức Chính phủ.

-  Tăng thời gian dành cho những vấn đề của Ủy ban phụ trách các bộ tại các phiên họp để các thành viên của Ủy ban, những chủ thể tham gia khác có thời lượng điều trần các hoạt động của Chính phủ.

- Tiếp tục hoàn thiện khung khổ pháp lý cho hoạt động báo cáo giải trình của Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội. Theo đó, nghiên cứu sửa đổi Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân theo hướng: Bổ sung quy định để bảo đảm tính công khai của phiên giải trình; kế hoạch tổ chức phiên giải trình cần được đăng trên trang tin điện tử Quốc hội, Báo Đại biểu Nhân dân, Truyền hình Quốc hội, để các đại biểu Quốc hội, các chuyên gia, nhà khoa học, đối tượng chịu sự tác động của chính sách có thể biết và đăng ký tham dự hoặc gửi ý kiến tham gia.

- Các phiên giải trình phải công khai, với sự tham gia của các cơ quan thông tin, truyền thông, trừ trường hợp có nội dung thuộc bí mật nhà nước hoặc có nội dung nhạy cảm, cần xem xét, đánh giá kỹ trước khi công khai theo quyết định của người có thẩm quyền. Ngoài ra, cần trao nhiều quyền hơn của 2 cơ quan này trong việc yêu cầu Chính phủ phải điều trần về các vấn đề thực thi pháp luật mà đại biểu, xã hội quan tâm. Nói cách cách, nâng cao trách nhiệm giải trình của Chính phủ trước 2 cơ quan trên cần bổ sung các quy định như xây dựng cơ chế điều trần về các chính sách của Chính phủ khi cần thiết, tăng thời gian phiên giải trình.

- Cần phải tăng cường chất lượng giám sát từ phía Hội đồng dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội, bắt đầu từ giai đoạn xác định những vấn đề, nội dung cần phải giải trình. Xác định tốt nội dung cần giải trình của Chính phủ ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng báo cáo giải trình của Chính phủ.

- Trong khi thực hiện nhiệm vụ giải trình, Các Bộ của Chính phủ có mối liên hệ chặt chẽ với nội dung giải trình đều phải tham dự phiên giải trình và trả lời bất cứ lúc nào, bất cứ câu hỏi nào từ phiên giải trình này.

- Hoàn thiện các quy định về hình thức chịu trách nhiệm của các thành viên Chính phủ trong quá trình thực thi pháp luật. Bỏ phiếu tín nhiệm bất thường là hình thức xác định trách nhiệm của các chức danh chủ chốt ngay trong Chính phủ mang tính chính trị cao.

- Tăng cường phân công các nhiệm vụ của Chính phủ một cách cụ thể rõ ràng gắn với cơ chế trịu trách nhiệm cá nhân.

- Nâng cao năng lực chuyên môn trong các lĩnh vực chuyên sâu của Hội đồng dân tộc và Ủy ban của Quốc hội. Qua đó, có thể phát hiện kịp thời, chính xác những sai phạm của Chính phủ trong thực thi pháp luật.

ĐẶNG THANH LƯU - LÊ THƯƠNG HUYỀN

(theo Tạp chí in ”Thông tin và Phát triển” số Xuân Giáp Thìn)

Tài liệu tham khảo:

1. Theo https://quochoi.vn/tintuc/ Pages/tin-hoat-dong-cua-quoc-hoi. aspx?ItemID=71683

2. Theo https://quochoi.vn/tintuc/ Pages/tin-hoat-dong-giam-sat. aspx?ItemID=73071

3. Hình thức bỏ phiếu tín nhiệm của Quốc hội được thực hiện theo Nghị quyết số 85/2014/QH13 ngày 28/11/2014 về việc lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm đối với người giữ chức vụ do Quốc hội, Hội đồng nhân dân bầu hoặc phê chuẩn, đồng thời được cụ thể hóa tại các Điều 11, 12, 13 Luật Tổ chức Quốc hội năm 2014